Zaburzenia Funkcji Wykonawczych

Umiesz zrobić pranie? Wiesz od czego zacząć? Na jakim etapie wsypać proszek? Pamiętasz o tym, by rozwiesić pranie? Wiesz, co zrobić po praniu? Umiesz zakończyć czynność prania i płynnie przejść do np.mycia podłogi lub czegoś przyjemniejszego np.zaparzenia kawy?

Jaka super moc daje Ci takie zdolności?

Funkcje wykonawcze ( executive functions) to procesy kontroli poznawczej odpowiadające za najbardziej złożone, świadome i celowe działania człowieka. To takie umiejętności poznawcze, które pozwalają kontrolować i regulować zachowanie oraz inicjować aktywność celową. Czyli z polskiego na polski- umiejętność mózgu ( Twoja umiejętność) planowania i wykonywania zadań.

Ok. Już wiadomo o co chodzi. Rozwijamy temat. Pomyślmy, jakie umiejętności składają się na taki „skill”

1. Musisz umieć zaplanować  (chcę/musze zrobić dzisiaj pranie, muszę dziś wieczorem odrobić pracę domową)
2. Muszę o tym pamiętać ( wracam z pracy-mam trochę innych obowiązków ale muszę sobie przypomnieć o praniu/ muszę pamiętać o pracy domowej bo będzie pała)
3. Muszę się zorganizować ( muszę zebrać brudne ciuchy, muszę kupić proszek/ muszę wziąć plecak, muszę znaleźć pracę domową, musze mieć długopis itp.)
4. Muszą zacząć ( boy oh boy- z tym jest problem, co? Ja wiem, że nie mam czystych ubrań/ wiem, że grozi mi pała ale tak ciężko to zrobić, ciężko to zainicjować)
5. Muszę to kontrolować i być skupiona ( ok. pranie włączasz i masz  z głosy ale nie do końca- musisz w pewnym momencie wyciągnąć pranie, powiesić, potem je zebrać/ muszę pilnować tego, co piszę, czy rozwiązuję dobra zadania, czy pisze to w zeszycie czy brudnopisie, a może trzeba wysłać mailem? Napisałam ale nie wysłałam. Klops!)
6. Muszę być elastyczny i umieć zmieniać zadania ( być może po pranie mam zaplanowane kolejne działania/ być może po matmie będę musiała odrobić polski )
7. No i muszę to też zakończyć ( pranie powieszone, mogę zająć się czymś innym/ praca odrobiona-mogę się spakować i robić coś innego- nie musze siedzieć przy biurku aż ktoś pozwoli mi od niego odejść)

Po co nam funkcje wykonawcze ( funkcjonowanie wykonawcze executive functioning)?

– przedszkolak powinien już umieć posprzątać swój pokój ( zaplanować, zorganizować, być na tym skupionym itp.itd)

– uczeń powinien umieć przygotować sobie lub rodzinie prosty posiłek, powinien spróbować odrobić prostą pracę domową ( zależy od pracy i zdolności dziecka)

– licealista powinien umieć zadbać o porządek całego domu, przygotować bardziej skomplikowany posiłek (nie chodzi mi o faszerowanego indyka itp. :D) powinien umieć samodzielnie się uczyć

– dorośli- płacić rachunki, robić zakupy, planować budżet itp.

Także widzicie, że te funkcje są nam niezbędne do samodzielnego życia. A jak się pewnie domyślacie nie pisze tego ot tak sobie. Zaburzenia funkcji wykonawczych bardzo często występują u osób w spektrum autyzmu i z ADHD ( także u osób z depresją i schizofrenią) . Warto się temu przyjrzeć i umiejętnie wspierać nasze dzieci i naszych uczniów.

No to może jakieś przykłady żeby bardziej to sobie zobrazować? Ok. Nie ma sprawy.

 1- dziecko otrzymuje 10 bardzo prostych działań do obliczenia. Dziecko już wiele razy rozwiązywało podobne zadania, rozumie polecenie ale nie umie rozpocząć (Inicjacja). „No że jak? Że ja tak sam mam podejść do stolika, usiąść i sam mam to robić? I wziąć jakiś długopis?” nie powiedział mi tak ale wydaje mi się, że tak myślał. Do uszczegółowieniu polecenia „usiądź do stolika, wyciągnij zeszyt, weź długopis i rozwiąż działania” chłopak rozpoczął wykonywanie zadania. Po 5 minutach zrobić tylko 1 przykład. Drugi okazał się za trudny. Brak mu elastyczności i umiejętności przechodzenia do kolejnych etapów. Następne zadania były proste. Nie przeszedł do nich.

 2- „idź do toalety” i dziecko poszło. Nie potrzebuje szczegółów. Wie, co w toalecie się robi i to zrobił. Jeż jednak nie jest skoncentrowany na zadaniu. Wychodzi z toalety i idzie przed siebie. Nie wraca skąd przyszedł. Dziecko bez takich trudności pójdzie do toalety, załatwi sprawę i wróci do klasy.  Powody tego, że nie wrócił od razu mogą być różne. Dziecko może nie chcieć wrócić, bo nie chce mu się uczyć, może być ciekawe co robią w innych klasach. Dziecko o którym ja mówię, dziecko z zaburzeniami funkcji wykonawczych ma duże trudności w koncentracji i kontroli swoich zachowania, kierowaniu swoim zachowaniem.

3- Nastolatek w spektrum- mama dała polecenie „Posprzątaj dom” JAK? Jak to zrobić? Jak to zaplanować? Czego potrzebuję? Od czego zacząć? Kiedy można uznać, że dom jest posprzątany? Nastolatek był tak przytłoczony tym wszystkim, że się poddał. Mama wróciła i zobaczyła go grającego na kompie. Jak się skończyło? Podwójna frustracja. Matki- bo zamiast posprzątać syn grał, syna- bo matka postawiła go przed zadaniem nie do wykonania.

Następnego dnia matka dała synowi bardziej precyzyjny plan. Wyrzuć śmieci. Umyj naczynia. Umyj podłogę w kuchni. Odkurz cały dom.

Syn najpierw wyrzucił śmieci choć śmietniki były prawie puste. Wziął się za mycie naczyń-wtedy znalazło się sporo śmieci ale przecież śmieci już wyrzucił. Włączył zmywarkę. Umył podłogę. Odkurzył dom. I tutaj nie czepiamy się niedosłownych komunikatów. Uznajemy, że chłopak rozumie, że odkurzyć cały dom to odkurzyć podłogi w całym domu, że nie trzeba wchodzić na dach z odkurzaczem. A więc matka znowu wkurzona bo kosze pełne śmieci. On wkurzony bo śmieci wyrzucił. Od tego zaczęła się jego lista obowiązków. Naczynia w zmywarce. Ale przecież je umył. Przecież są czyste. Brudny mop kisi się w brudnej wodzie. No ale kto mówił, że sprząta się też rzeczy, którymi się sprząta.

Chłopak się stara ale brak mu umiejętności- nie potrafi rozpocząć zadań ( ok. mama więc dała listę). Nie potrafi elastycznie podejść do zadania. Robi po kolei bo dla niego tak jest najprościej choć niekoniecznie logicznie.

Czasem ciężko odróżnić problemy wynikające z zaburzenia funkcji wykonawczych i innych trudności. Czynność mycia zębów ( od wejścia do łazienki do odłożenia czystej szczoteczki i wytarcia twarzy) może być problemowa bo:

– dziecko nigdy nie robiło tego samodzielnie, więc najzwyczaj nie umie tego wykonać

– dziecko ma trudności w planowaniu motorycznym więc nie może trafić pastą na szczoteczkę, nie umie wykonać okrężnych ruchów itp.

-dziecko ma nadwrażliwość dotykową, nie lubi uczucia włosów szczoteczki na dziąsłach dlatego wchodzi do łazienki ale zębów nie myje

– dziecko ma trudności motoryczne ( np. MPD)

– dziecko ma zaburzone funkcje wykonawcze- wie, jak powinno się myć zęby, ma już doświadczenie, ma fizyczne zdolności do wykonania tej serii czynności ale nie umie tego zaplanować, rozpocząć, koordynować, wykonać od początku do końca itp.

 Istotą dobrej terapii jest diagnoza czyli sprawdzenie z czym dziecko ma problemy i z czego one wynikają. A potem ukierunkowanie działań terapeutycznych na właśnie przyczyny tych problemów ( tak bardzo skrótowo to przedstawiłam)

Co pomoże dziecku z zaburzeniami funkcji wykonawczych?

– niewyręczanie! Jak najmniej wyręczania. Dziecko potrzebuje pomocy? Pomóż ale nie wyręczaj.

– pozwól popełniać, a potem naprawiać błędy. I jeszcze je analizujcie.

– stosuj zasadę małych kroków. Jeśli dziecko ma trudności w samodzielnym wykonywaniu różnych czynności zacznij od tych krótkich i prostych.

– twórz plan zadań, a potem ucz dziecko samodzielnego tworzenia takich planów.

– daj możliwość praktykowania. Jednego dnia pranie pod okiem mamy, drugiego pranie samodzielne według planu

– pozwól korzystać z różnych pomocy ułatwiających funkcjonowanie np.przypomnienia w telefonie

– zadawaj pytania zamiast wydawania konkretnych poleceń ( do dzieci starszych i nastolatków z wyższymi umiejętnościami komunikacyjnymi)

Np. – Co robisz?

– włączam zmywarkę.

– czy przyniosłeś brudne naczynia z Twojego pokoju i pokoju Twojego brata?

– nie.

– Dlaczego chcesz włączyć zmywarkę skoro wiele brudnych naczyń zostało w waszych pokojach?

– nie pomyślałam. Pójdę po nie